Ciekawostki o cyrylicy

Cyrylica to całkiem ciekawy alfabet, z grupy tych wywodzących się (choć nie bezpośrednio) z alfabetu fenickiego, pochodzącego jeszcze z II tysiąclecia przed Chr. Niestety wśród młodszych pokoleń jej znajomość jest znikoma, natomiast starszym źle się kojarzy z ponurymi czasami Polski Ludowej i panowaniem sowieckim. Pomimo tego, będąc Europejczykiem, warto znać cyrylicę, podobnie jak pozostałe dwa alfabety europejskie: łaciński oraz grecki. Jako zachętę do nauczenia się jej (przynajmniej do samego czytania) podam kilka ciekawostek o tym alfabecie:

А. Cyrylica jest używana we wszystkich językach wschodniosłowiańskich (choć na Białorusi od wielu lat experymentuje się z tzw. łacinką) oraz południowosłowiańskich prócz słoweńskiego oraz chorwackiej i boszniackiej odmiany serbsko-chorwackiego. Prócz tego cyrylicy używa też wiele języków nieindoeuropejskich, które są lub były w przeszłości pod panowaniem rosyjskim. Do XIX w. używał jej też język rumuński;

Б. Cyrylica została stworzona w IX w. przez niejakiego Cyryla, ucznia św. Metodego – towarzysza św. Cyryla, apostoła Słowian, i stąd jej nazwa. Zastąpiła stworzony przez św. Cyryla alfabet słowiański: głagolicę;

В. Cyrylica jest wzorowana na alfabecie greckim, dzięki czemu wiele znaków, w majuskule, jest taka sama lub podobna jak w grece;

Г. Obecną formę cyrylica przybrała w XVIII w., gdy na rozkaz cara Piotra Wielkiego dokonano jej modyfikacji i uproszczenia, tworząc tzw. grażdankę (ros. гражданка (graždanka) – obywatelka, гражданский шрифт (graždanskij šrift) – pismo obywatelskie lub świeckie). Usunięto wówczas z cyrylicy zbędne litery i uproszczono kształty pozostałych. Cerkiew Prawosławna wciąż jednak używa często, w języku cerkiewno-słowiańskim, cyrylicy sprzed tej reformy - tzw. połuustawu;

Д. Każdy język używający cyrylicy ma jej swoją własną odmianę i w przeciwieństwie do języków używających alfabetu łacińskiego, gdzie dodatkowe dźwięki określa się diakrytyzując litery lub dodając wieloznaki, w poszczególnych odmianach cyrylicy częściej wprowadza się całe nowe znaki: i tak np. wersja rosyjska ma 33 litery, wersja serbska 30 liter, a łemkowska 34 litery;

Е. Język polski także niekiedy używał dawniej, a także używa teraz, cyrylicy. Dawniej w zaborze rosyjskim próbowano zastąpić w naszym języku alfabet łaciński cyrylicą – próby te skończyły się oczywiście wraz odzyskaniem niepodległości, natomiast obecnie cyrylica w języku polskim jest używana niekiedy przez Polaków na Kresach, ponieważ niektórzy (zwłaszcza starsi) nie znają alfabetu łacińskiego;

Ж. Niektóre litery w kursywie cyrylicy (czyli piśmie ręcznym oraz kursywie drukowanej) różnią się dość znacząco od liter drukowanych, np.: ‘г’=‘г’, ‘д’=‘д’, ‘и’=‘и’, ‘т’=‘т’;

З. Wielu mogą zastanawiać litery, które wyglądają tak samo jak w alfabecie łacińskim, a czyta się je inaczej – zawsze ma to jednak historyczne wytłumaczenie, i tak:

и. ‘В’ czyta się jako [v], ponieważ w języku średniogreckim i późniejszym (do dziś) literę ‘Β’ (bēta/vita) czyta się jak [v] (w starożytności czytana była jako [b]). Jak nietrudno zauważyć, dźwięki [b] oraz [v] są w wymowie bardzo podobne, nic więc dziwnego, że często mogą się zastępować w wyniku ewolucji języków. Dla porównania w alfabecie hebrajskim (który także wzoruje się na fenickim) litera ‘ב’ (bet) może być czytana albo jako [b] albo jako [v];

й. ‘Н’ czyta się jako [n] najpewniej z powodu dawnych skrybów, którzy źle pisali poprzeczną kreskę greckiej litery ‘Ν’ i tak już pozostało;

к. ‘Р’ czyta się jako [r], ponieważ w języku greckim literę ‘Ρ’ (rho) także czyta się jako [r] (w starożytności z przydechem, później już bez);

л. ‘С’ czyta się jako [s], ponieważ jest to wariant graficzny litery ‘Σ’ (sigma), którą czyta się jako [s];

м. ‘У’ czyta się jako [u], ponieważ jest to uproszczenie greckiego dyftongu ‘ΟΥ’ (omikron ypsilon), który czyta się jako [u]. W innych językach nie ma potrzeby stosowania takiego dyftongu, tak więc został on usunięty z cyrylicy, pozostawiając tylko ‘у’;

н. ‘Х’ czyta się jako [ch], ponieważ w języku greckim literę ‘Χ’ (chi) także czyta się jako [ch];

Mam nadzieję, że tymi ciekawostkami zachęcę Was do nauki cyrylicy, choćby po to aby móc odczytać drogowskaz w kraju, który jej używa, natomiast tych, którzy już ją znają, do zgłębiania tych licznych języków, które jej używają.